Valilik kamulaştırma yapabilir mi? “Kamu yararı”nın gölgesinde güç ve sınır

Şunu baştan söyleyeyim: Valilik dediğimiz yapı, kentte olup biten kamusal işlerin “sessiz orkestra şefi”. Ama her şef her enstrümanı çalabilir mi? Hayır. Kamulaştırma söz konusu olduğunda sahneye kimin çıktığı, kimin sadece düğmeye bastığı, kimin notayı onayladığı çok önemli. Bu yazı, “Valilik kamulaştırma yapabilir mi?” sorusunu hukuk, pratik ve meşruiyet üçgeninde didik didik ediyor; tartışmayı büyütmekten de çekinmiyor.

Valilik çoğu zaman doğrudan “kamulaştıran” değil, süreçleri koordine eden ve bazı kararları onaylayan aktördür.

Tanımın kalbi: “İdare” kimdir, valilik nerededir?

Kamulaştırma yetkisi, kanuna göre Devlet ve kamu tüzel kişilerine tanınmıştır; yani “yararına kamulaştırma hakkı verilen idare” kimse, süreci o yürütür. Bu idare çoğu zaman bir bakanlık, belediye, il özel idaresi veya özel bir kamu kurumu olur. Valilik ise başlı başına kamulaştırma “kişiliği” değil; fakat süreçte kritik görevleri vardır. :contentReference[oaicite:0]{index=0}

Valiliğin masadaki rolü: Onay, koordinasyon ve icra

1) Kamu yararı kararlarının onayı

Kamulaştırmanın kilit eşiği olan kamu yararı kararı, bazı durumlarda valinin onayından geçerek kesinleşir. Örneğin köy ihtiyar kurulu, belediye encümeni ya da il idare kurulu gibi organların kararları il merkezlerinde vali tarafından onaylanır. Bu, valiliği resmen “kapı bekçisi” yapar; ama “idare” koltuğuna doğrudan oturtmaz. :contentReference[oaicite:1]{index=1}

2) YİKOB üzerinden yürütme ve dosya taşıma

Büyükşehir olan illerde, il özel idaresinin kalktığı yerde Yatırım İzleme ve Koordinasyon Başkanlığı (YİKOB) valiye bağlı bir yapı olarak yatırım süreçlerini yürütür, koordine eder; kamu yararı kararı ve acele kamulaştırma taleplerine ilişkin iş ve işlemleri bizzat takip eder. Bu, valiliğin “doğrudan kamulaştırma” değil, kamulaştırmaya giden yolu açma ve hızlandırma rolünü güçlendirir. :contentReference[oaicite:2]{index=2}

3) İl özel idaresi/diğer idareler adına hareket

İl özel idaresinin bulunduğu illerde kamulaştırma yetkisi o tüzel kişiliktedir; vali ise bu yapının başıdır. Yani fiiliyatta valilik, idare adına süreci sevk ve idare edebilir; ancak hukuki yetki, yine o idarenin kurumsal şemsiyesi altındadır. :contentReference[oaicite:3]{index=3}

Eleştirel bakış: Güç yoğunlaşması ve belirsizlik

Onay gücü ≠ Sınırsız yetki

Valinin kamu yararı kararlarını onaylaması, kamusal denge açısından çift taraflı bir kılıçtır. Bir yandan keyfî kararların frenidir; diğer yandan da “hızlandırılmış koridor” etkisi doğurabilir. Özellikle acele kamulaştırma süreçlerinde, dosyanın Ankara-vali-YİKOB hattında hızlı akması şeffaflık ve katılım tartışmalarını büyütür. :contentReference[oaicite:4]{index=4}

Kamu yararı kimindir?

Valilik onayının teknik görünmesi aldatıcıdır: “Kamu yararı”nı ölçen cetvel, planların niteliği, alternatiflerin değerlendirilmesi ve verinin açık olup olmadığına bağlıdır. Yerel itirazlar kalın dosyalarda eriyorsa, onay bir meşruiyet damgasına dönüşebilir; oysa olması gereken, hesap verilebilirlik eşiğidir. (Nitekim mevzuat, onay ve işlem adımlarını detaylandırır; ama toplumsal etkiler çoğu kez dipnota sıkışır.) :contentReference[oaicite:5]{index=5}

Provokatif sorular: Tartışmayı büyütelim

• Valilik, onay makamı olmaktan çıkıp fiilen “kamulaştıran idare”ye dönüşürse, dengeyi kim tutar?
• YİKOB’un hız kazandırdığı süreçlerde, şeffaflık ve katılımı hızla büyütecek karşı mekanizmalar var mı? (Açık veri, bağımsız değerleme, zorunlu istişare?) :contentReference[oaicite:6]{index=6}
• “Kamu yararı” kararı yerelde tartışılmadan valilik onayından geçiyorsa, bu karar gerçekten kamuya mı aittir? :contentReference[oaicite:7]{index=7}

Pratik harita: Kim, ne zaman “idare”dir?

• Bakanlık/merkezi idare kendi yatırımı için idaredir; valilik koordinasyon ve yerel icrada rol alır.
• Belediyeler kendi hizmetleri için idaredir; kamu yararı kararları gerekli hallerde valinin onayına sunulur. :contentReference[oaicite:8]{index=8}
• İl özel idaresi bulunan illerde idaredir; vali başıdır. :contentReference[oaicite:9]{index=9}
• Büyükşehirlerde YİKOB, valiye bağlı olarak yatırımları takip eder; kamu yararı/acele kamulaştırma taleplerinin işlemlerini yürütür. :contentReference[oaicite:10]{index=10}

Zayıf noktalar: Neyi düzeltmeliyiz?

Şeffaf ölçütler: Kamu yararı gerekçeleri (maliyet-fayda, sosyal/ekolojik etki, alternatif güzergâhlar) herkese açık, denetlenebilir formatta yayımlanmalı. Katılımın kanıtı: Görüş alma toplantısı değil, görüşün kararı nasıl değiştirdiğini gösteren kayıtlar. Bağımsız değerleme: Rayiç bedel ile gerçek yaşam maliyeti arasındaki farklar giderilmeli. Acele usulün istisna olarak kalması: “Proje takvimi” kamu yararıysa, “hakkaniyet” de öyledir. :contentReference[oaicite:11]{index=11}

Son söz: Valiliğin gücü sınırla anlam kazanır

Valilik kamulaştırma yapabilir mi? Cevap, “Evet ve hayır”ın birleşimi: Valilik, çoğu dosyada kamulaştırmanın doğrudan sahibi değildir; ama onaylayan, koordine eden, hızlandıran kilit aktördür. YİKOB ve il özel idaresi/merkezi idare kanallarıyla süreçteki etkisi yüksektir; fakat bu etki şeffaflık, katılım ve hesap verebilirlik ile dengelenmedikçe, “kamu yararı”nın çizgisi bulanık kalır. Tartışmayı diri tutalım: Onaylayan el mi güçlü olmalı, yoksa onayı sınırlandıran kurallar mı? :contentReference[oaicite:12]{index=12}